„Gorzkie Żale” to typowo polskie nabożeństwo. Jest to zbiór pieśni o Męce Pańskiej, śpiewany w kościołach w niedziele Wielkiego Postu. W naszej parafii Gorzkie Żale śpiewane będą w niedziele po mszy świętej o godz. 12:00.

Nie można dokładnie określić daty powstania Gorzkich Żali. Przyjmuje się, że miało to miejsce na przełomie XVII i XVIII wieku.

Rozważanie Męki Pańskiej ma naturalnie o wiele starszą tradycję. Na początku XVIII wieku wciąż odprawiano misteria pasyjne, mające swe korzenie w średniowieczu. Pobożność ludzi baroku, pełna emocji, charakteryzująca się osobistym przeżywaniem Męki Pańskiej, potrzebowała jednak nowych form nabożeństw. Takich, które nie tylko relacjonowałyby biblijne wydarzenia, ale też pozwalały ludziom łatwiej wyobrazić sobie to, co czuł Chrystus.

Bazylika Świętego Krzyża w Warszawie
Przyjmuje się, że autorem nabożeństwa jest ks. Wawrzyniec Stanisław Benik (lub Boening) CM pracujący w kościele św. Krzyża w Warszawie i kapelan sąsiadującego z nim szpitalem św. Rocha. To on po raz pierwszy w 1707 r wydał drukiem książeczkę zatytułowaną „Snopek Myrry z Ogroda Gethsemańskiego albo Żałosne Gorzkiey Męki Syna Bozego […] rospamiętywanie”. I tę datę przyjmuje się za początek nabożeństwa. Mirra, jeden z darów Trzech Mędrców dla Nowonarodzonego Jezusa, była zapowiedzią męki i zbawczej śmierci Chrystusa.

Początkowo używano tego typowo barokowego, rozbudowanego słownie tytułu. Z czasem ukształtowała się obecna nazwa oparta na pierwszych słowach pieśni „Gorzkie żale przybywajcie, serca nasze przenikajcie”. Jednakże do dziś zachowano oryginalny staropolski język, który może być obecnie miejscami niezrozumiały.

W kronikach Bractwa św. Rocha przy misjonarskim kościele św. Krzyża w Warszawie można przeczytać, że tłumaczone z łaciny na polski pieśni, często były dla ludu, głownie wiejskiego, niezrozumiale. Stąd Misjonarze starali się sami ułożyć nowe pieśni, które odpowiadałyby pobożności wiernych.

Przyspieszyli prace nad własnym nabożeństwem – „Gorzkimi Żalami”. Jego struktura odpowiada ówczesnej strukturze brewiarzowej Modlitwy Porannej – Jutrzni. Nabożeństwo zaczyna się utworem o charakterze pobudki (zachęty), wzywającej wiernych do prawdziwie głębokiego przeżywania ofiary Jezusa na krzyżu. Następnie umieszczono trzy części, analogicznie do trzech części brewiarzowej Jutrzni. Każda część zawiera hymn i dwie pieśni. Pieśni poprzedza intencja.

Ks. Benik, tworząc „Gorzkie Żale”, wzorował się na średniowiecznych hymnach gregoriańskich, ale melodie pieśni są oryginalne. Najbardziej znana część Gorzkich Żalów – Żale Matki Boskiej pod Krzyżem uważana jest za arcydzieło poezji lirycznej.

Nowe nabożeństwo rozprzestrzeniło się wyjątkowo szybko po kraju, również za sprawą jego twórców – Księży Misjonarzy św. Wincentego á Paulo, którzy niezłomnie podróżowali po kraju głosząc rekolekcje, misje ludowe i prowadząc coraz więcej seminariów duchownych. W księdze protokołów Bractwa św. Rocha, pod datą 16 i 23 stycznia 1848 r. czytamy: „Nie masz bowiem kościoła, gdzie tylko język polski zasięga, aby odprawiane nie było nabożeństwo „Gorzkie Żale”.

Sposób odprawiania nabożeństwa „Gorzkich Żalów” został określony przez autora. Odprawiano je w okresie Wielkiego Postu po Sumie lub Nieszporach. W wieku XVIII rozbudowano oprawę liturgiczną nabożeństwa, przybliżając ją do współczesnego nabożeństwa. Odtąd „Gorzkie Żale” rozpoczynają się wystawieniem Najświętszego Sakramentu. Po odśpiewaniu trzech części (wówczas śpiewano wszystkie trzy części od razu, tak jak obecnie praktykowane jest to w Wielki Piątek w wielu parafiach) kaznodzieja wygłaszał okolicznościowe kazanie, zwane pasyjnym. Po kazaniu odbywała się procesja. Na koniec celebrans udzielał uczestnikom błogosławieństwa Najświętszym Sakramentem.

na podst. Encyklopedii Wincentyńskiej